جهت بررسی باکتری باسیلوس ، اسیدهیومیک بر صفات مورفولوژیک اهار، آزمایشی در قالب فاکتوریل با پایه بلوک های کاملا تصادفی در گلخانه  شرکت شیمی گل فیض خراسان درچهار تکرار در سال  1395 انجام شد. تیمارها عبارت بود از مصرف کود شیمیایی در دو سطح از منابع کود، تیمار اسید هیومیک در دوسطح (عدم مصرف و مصرف) ، تیمار باکتری باسیلوس در دوسطح  (مصرف و عدم مصرف) نتایج آنالیز واریانس نشان داد بر همکنش باکتری باسیلوس و اسید هیومیک در تعداد برگ ، ارتفاع، تعداد گل در سطح ۱%اختلاف معنی دار می باشد.و همچنین اسید هیومیک بر ارتفاع و قطر گل  در سطح ۱% اختلاف معنی دار می باشد و اثر باکتری باسیلوس بر ظهورگل، تعداد برگ، ارتفاع، قطر گل و تعداد گل در سطح ۱% معنی دار می باشد.

1. مقدمه

با توجه به افزایش نگرانی های زیست محیطی برای استفاده از مواد شیمیایی گوناگون در کشاورزی شامل کودها، آفت کش ها، علف کشها، جایگزینی آنها با مواد زیستی با خطرات کمتر مانند بکارگیری باکتری باسیلوس از اهمیت بسزایی برخوردار است.در حال حاضر گروهای تحقیقاتی زیادی در دنیا مشغول به تحقیق بر روی باکتریها از لحاظ کاربردی و بنیادی هستند و شرکت های مختلفی این باکتری ها را به شکل محصولات متنوع روانه بازار کردند. کاربرد دیگر این باکتری به عنوان مهار کننده بیولوژیک بیماریهای گیاهی است.

آهار از خانواده آستراسه Asteracees(Composees) با نام علمی Zinnia L.   و موطن اصلی آن کشور مکزیک می باشد. از گیاهان یکساله بوده و کاشت آن از زمانهای گذشته در ایران معمول بوده است. ساقه ها راست و برافراشته ولی به آسانی شکسته می شوند . بزرگی گلها بین ۱۵-۵ سانتیمتر بوده و یا به صورت ساده یا مضاعف در انتهای ساقه قرار گرفته است. گلها ساده یا پُرپَر می باشد که بسته به گونه های مختلف رنگهای متنوعی دارد. در تجارت تمام رنگ ها به استثنای رنگ آبی وجود دارد.

هیومیک اسید فاکتور مهم حاصلخیز کننده خاک محسوب می شود. این ماکرو مولکول ، جامد و نا محلول در آب است.به موجب تحقیقاتی که در جهت شناسایی ساختمان آن  صورت گرفته دارای عوامل فعال  اسیدی  ضعیف  کربوکسیل  بنزوئیک و فنلی می باشد . وجود این عوامل  با عث  می شوند  که  هیومیک اسید  به عنوان  یک مبادله  کننده  کاتیونی عمل کند هچنین  این اسید با داشتن عناصر  حاصلخیز کننده مانند ازت دررشدگیاهان نیز موثر است . بنابر این خاک هایی که از هیومیک اسید بیشتری برخوردارند،حاصلخیزترند(سردشتی وعلیدوست، ۱۳۸۴).

سبزوای همکاران  (1388)، با هدف بررسی اثراسیدهیومیک  برشاخصهای جوان هزنیه ارقام مختلف گندم نتایج نشان داد که بین غلظت های متفاوت اسیدهیومیک درمورد صفات اندازه گیری شده به جزدرصدجوانه زنی تفاوت های معنی داری وجوددارد.نتایج همچنین نشان دادکه غلظت ۵۴ میلی گرم اسیدهیومیک درلیتر بیشترین سرعت جوانه زنی،شاخص بنیه گیاهچه،طول ریشه چه ووزن خشک ساقه چه ونسبت طول ریشه چه به ساقه چه را به خود اختصاص داد.

اثر اسید هیومیک را در پنج غلظت بر عملکرد و کیفیت میوه های فلفل به صورت تیمار برگی و خاکی بررسی کردند ودریافتند اسید هیومیک اثر معنی داری را بر طول و قطر میوه ها نداشت. کاهش میزان قند میوه ها با کاربرد اسید هیومیک به هر دو طریق افزایش یافت .همچنین اسید هیومیک به طور معنی داری در محتوای کلروفیل برگ ها مؤثر است بوده و اثر خود را به طور اساسی درمحتوای  کلروفیل b در برگ هادشت. مقادیر ۲۰ میلی لیتر اسید هیومیک چه به صورت محلول پاشی و چه اعمال خاکی بیشترین محتوای کلروفیل برگ ها را سبب شد. همچنین اسید هیومیک به طور معنی داری وزن میوه و عملکرد کل را نسبت به شاهد افزایش داد. کرکویارت و همکاران (۲۰۰۹)

نورمن و همکاران (۲۰۰۶) ،در بررسی اثر اسید هیومیک و ورمی کمپوست روی توت فرنگی و ماری گلد گزارش کردند که اسید هیومیک باعث افزایش میوه در توت فرنگی و افزایش رشد و گلدهی می شود.

درسون و همکاران (۲۰۱۰) ضمن بررسی اثرمحلول پاشی برگی باکتری باسیلوس بر رشد و عملکرد و محتوای مواد شیمیایی در گوجه فرنگی و خیار در چهار سطوح مختلف از باکتری    Bacillus subtilis

BA-142, Bacillus megaeorium- GC subgroup A. MFD-2, Acinetobacter baumannii CD-1 andPantoea agglomerans FF. نشان دادند که کاربرد باکتری روی مواد طبیعی میوه گوجه فرنگی و خیار ، وزن متوسط میوه ، تعداد میوه در گیاه ، وزن میوه در گیاه ، طول گیاه ، قطر و طول میوه و کل مواد جامد میوه اثرات معنی داری دارد.

کود بیولوژیک به ماده ای جامد ، مایع یا نیمه جامد حاوی موجودات زنده مفید خاکزی اطلاق می شود که قادر است به نحوی در تامین عناصر غذایی مورد نیاز گیاه ، افزایش عملکرد و یا بهبود خواص فیزیکی و شیمیایی خاک مؤثر باشد.( خاوازی و همکاران، ۱۳۸۴).

کاربرد کودهای زیستی به ویژه باکتری های محرک رشد گیاه مهمترین راهبرد در مدیریت تلفیقی تغذیه گیاهی برای سیستم های کشاورزی پایدار با نهاده کافی به صورت تلفیق مصرف کودهای شیمیایی با کاربرد باکتری های مذکور می باشد.(شارما، ۲۰۰۳).

نمر و همکاران (۲۰۱۲)، در بررسی غلظت های مختلف اسید هیومیک(۰،۱،۲،۳) گرم در لیتر بر روی خیار گلخانه ای نشان دادند که  تیمار اسید هیومیک ۳ گرم در لیتر بیشترین  تعداد برگ و ساقه و وزن تازه و بیشترین عملکرد را در واحد سطح داشت.

فلاح قزا آنی وهمکاران (۱۳۹۱) به منظور بررسی اثر سه سویه ی باکتری ازتوباکتر کروکوکوم، تحت تأثیر هیومیک اسید و سطوح متفاوت کود نیتروژن بر رشد و عملکرد گندم، دریافتند اثر تلقیح باکتری، مقادیر کود نیتروژن و هیومیک اسید بر روی هورمون اکسین و صفات عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیکی و ارتفاع گیاه، مثبت و معنی دار گردید.

• مواد روشها

۲-۱- موقعیت محل و زمان اجرای آزمایش

این آزمایش در سال۱۳۹۵ درگلخانه شرکت شیمی گل فیض خراسان شهر فیض آباد اجراگردید. در عرض جغرافیایی ۳۵ درجه و۱ دقیقه  و طول جغرافیایی ۵۸ درجه و۴ دقیقه و ارتفاع از سطح دریا ۹۶۱ متر واقع شده است و براساس تقسیم بندی اقلیمی جز مناطق خشک و نیمه خشک می باشد در این منطقه نسبت میزان تبخیر به بارندگی، بیش از ده برابر می باشد. میانگین بارش در ۶ سال گذشته ۱۱۱ میلیمتر وحداکثردما مدت  5/43 درجه وحداقل دما منفی ۷ درجه بوده است

۲-۲- طرح آزمایش و عملیات کاشت

به منظور مطالعه بررسی اثرباکتری باسیلوس ، اسیدهیومیک  بر صفات مورفولوژیک اهار، این آزمایش به صورت  فاکتوریل بر پایه طرح کاملا تصادفی و با سه تکرار در سال ۱۳۹۵ انجام شد.برای این کار گلدان های پلاستیکی با قطر ۲۵ سانتی متر و ارتفاع ۳۰ سانتی متری به حجم تقریبی ۴ کیلوگرم خاک انتخاب شد. جهت زهکشی گلدان ها تعدادی سوراخ در ته آنها ایجاد شد. برای تهیه محیط کشت مناسب ابتدا  خاک مزرعه تهیه پس از عبور از غربال ۲ میلی متری با ۵۰ درصد ماسه بادی به صورت یکنواخت مخلوط شد.

درون هر گلدان۳۵۰۰  گرم خاک ریخته و سپس بذور آهار که از ۱۲ ساعت قبل در آب ولرم خیسانده شده بودند در بین مقداری پیت ماس کاشته شدند. بذرها در این مرحله جوانه زده و سبز شدند. تیمارها عبارت از : مصرف کود شیمیایی در دو سطح از منابع تیمار اسید هیومیک در دو سطح (مصرف معادل ۱۲ لیتر در هکتار و عدم مصرف) و تیمار باکتری باسیلوس در دوسطح (۲ کیلو گرم در هکتار و عدم مصرف) در این آزمایش گلدان مورد استفاده قرار گرفت. سپس کلیه گلدان ها با آب مقطر آبیاری شد. در پایان صفات رویشی محاسبه گردید.

در نهایت میزان اثر باکتری باسیلوس،اسید هیومیک و تیمار کود شیمیایی بر صفات رویشی مورد بررسی قرار گیرد. نتایج آزمایش با استفاده از نرم افزار SAS مورد تجزیه قرار گرفت.مقایسه اثرات اصلی و اثرات متقابل تیمارها با استفاده از آزمون دانکن برای صفات مورد بررسی انجام گرفت.

• نتایج و بحث

طبق نتایج حاصله از جدول تجزیه واریانس (جدول۱) تاثیر اسید هیومیک، باکتری باسیلوس آن ها بر ارتفاع بوته، تعداد برگ ، قطر گل، تعداد گل معنی دار بود.

  نتایج  مقایسه میانگین ها با آزمون دانکن نشان داد که اثر باکتری باسیلوس بر ارتفاع آهار در سطح آماری ۵% معنی دار بود با توجه به جدول (۱) بطوریکه   بیشترین  ارتفاع  تیمار شاهد با میانگین ۶٫۹۵ سانتی متر می باشد و کمترین تیمار باکتری باسیلوس با میانگین ۴٫۸۱ سانتی متر می باشد. مکی زاده  تفتی و همکاران (۱۳۹۰) بررسی اثر کودهای زیستی و شیمیایی نیتروژن بر رشد،عملکرد مخلوطی از دو باکتری ازتوباکترو آزوسپیریلوم) و تلفیق کود زیستی با ۵۰ درصد کود شیمیایی اوره و شاهد (بدون کود) بود. برداشت گیاه شوید در مرحله رسیدگی کامل دانه ها انجام شد. نتایج نشان داد ارتفاع بوته، عملکرد بیولوژیک و اجزا عملکرد دانه بجز تعداد دانه در چترک تحت تاثیر کودهای زیستی و شیمیایی نیتروژن قرار گرفته و بالاترین میزان این صفات مربوط به کاربرد کود شیمیایی اوره بود. نتایج  مقایسه میانگین ها نشان داد که اثر باکتری باسیلوس بر تعداد برگ آهار در سطح آماری ۵% معنی داربود با توجه به جدول (۱) ملاحظه می شود اثر بدون مصرف بیولوژیک (شاهد) با میانگین ۴۶٫۵۱  بیشترین تاثیر بر تعداد برگ آهار دارد. درسون و همکاران (۲۰۱۰) ضمن بررسی اثرمحلول پاشی برگی باکتری باسیلوس بر رشد و عملکرد و محتوای مواد شیمیایی در گوجه فرنگی و خیار در چهار سطوح مختلف از باکتری    Bacillus subtilis BA-142, Bacillus megaeorium- GC subgroup A. MFD-2, Acinetobacter baumannii CD-1 andPantoea agglomerans FF. نشان دادند که کاربرد باکتری روی مواد طبیعی میوه گوجه فرنگی و خیار بر تعداد برگ  در سطح ۵% معنی دار بود.

نتایج حاصل از مقایسه میانگین نشان داد اثر باکتری باسیلوس بر تعداد گل آهار در سطح آماری ۵% معنی دار بود. بیشترین  تعداد گل تیمار شاهد با میانگین ۳٫۴۸  می باشد. نتایج آزمون مقایسه میانگین ها نشان داد بین مصرف کود بیولوژیک از نظر قطر گل تقاوت معنی داری در سطح احتمال ۵ درصد وجود دارد(جدول ۱). بطوریکه بیشترین قطر گل بدون مصرف کود بیولوژیک ( شاهد) با میانگین ۶٫۴۶ سانتی متر می باشد.

جدول ۱: مقایسه میانگین تأثیر سطوح مختلف باکتری باسیلوس بر صفات مورد بررسی

تیمار	ظهور گل(پس از کشت)	ارتفاع(سانتی متر)	تعداد برگ	قطر گل(سانتی متر)	تعداد گل
ba0	۵۷٫۲۴b	۳۵٫۲۳a	۴۶٫۵۱a	۶٫۴۶a	۳٫۴۸a
ba1	۵۴٫۴۶a	۲۹٫۶۳ b	۳۹٫۱۴b	۶٫۰۳b	۲٫۹۸b

نتایج نشان داد اثر اسید هیومیک بر ارتفاع در سطح ۵ درصد معنی دار بود.(جدول ۲). بطوریکه اسید هیومیک   بیشترین ارتفاع  با میانگین (۳۳٫۹۷ سانتی متر) است اختلاف معنی داری با تیمار شاهد با میانگین (۳۰٫۸۹ سانتی متر) دارد. نتایج ازمون مقایسه میانگین ها نشان داد که اثر متقابل اسید هیومیک و باکتری با سیلوس بر قطر گل اثر معنی داری در سطح ۵ درصد دارد (جدول۳). بطوریکه بیشترین قطر گل   تیمارba1hu1  با میانگین ۶٫۵۸ سانتی متر می باشد. و کمترین قطر گل مربو ط به تیمار ba0hu1 با میانگین ۵٫۸۸ سانتی متر می

باشد.

قطر گل(سانتی متر)	تعداد گل	تعداد برگ	ارتفاع(سانتی متر)	تیمار
۶٫۲۶a	۳٫۱۴a	۶٫۲۴a	۳۰٫۸۹b	hu0
۶٫۲۳a	۳٫۳۱a	۴۴٫۳۷a	۳۳٫۹۷a	hu1

جدول۲:مقایسه میانگین تأثیر سطوح مختلف اسید هیومیک  بر صفات مورد بررسی

مقایسه میانگین اثر متقابل اسید هیومیک و باکتری سیلوس تفاوت معنی داری را بر ارتفاع نشان داد به طوری که که تیمار ba1hu1  با میانگین (۳۷٫۰۵سانتی متر) بالاترین ارتفاع را داشته است و تیمار ba0hu0 با میانگین ۲۸٫۳۸ سانتی متر کمترین ارتفاع داشته است.(جدول۳).نتایج آزمون مقایسه میانگین تیمارها نشان داد اثر متقابل اسید هیومیک و باکتری باسیلوس اثر معنی داری بر تعداد برگ آهار در سطح ۵ درصد  معنی دار بود (جدول۳).بطوریکه بیشترین تعداد برگ (۴۸٫۶۶) مربوط به تیمار ba1hu1 بود که نسبت به شاهد به طور معنی داری باعث افزایش تعداد برگ گرددید. کمترین تعداد برگ (۳۱٫۲۲) مربوط به تیمار ba0hu0 می باشدنتایج آزمون مقایسه میانگین تیمارها نشان داد اثر متقابل اسید هیومیک و باکتری باسیلوس تاثیر  معنی داری در تعداد گل  در سطح ۵ درصد دارد.(جدول ۳). بطوریکه بیشترین  تعداد گل تیمار ba1hu1 با میانگین ۳٫۶۶ می باشد. وکمترین  تعداد گل  تیمار  ba0hu1 با میانگین ۲٫۹۶می باشد.

جدول۱-نتایج تجزیه واریانس تحت تاثیر باکتری باسیلوس و اسید هیومیک صفات مورد بررسی گل آهار

قطر گل )cm)	تعداد گل	تعداد برگ	طول دمگل )m)	ارتفاع (cm)	درجه آزادی	منابع تغییرات
۵٫۰۲**	۶٫۷۵**	۱۴۶۶٫۷۰**	۱۲۳٫۵۲**	۸۴۶٫۱۶**	۱	باکتری باسیلوس
۰٫۰۱ns	۰٫۷۵ns	۲۵۵٫۱۴ns	۱۶٫۱۰ns	۲۵۵٫۴۵**	۱	اسید هیومیک
۱٫۸۹ns	۱٫۱۲ns	۴۰٫۳۳ns	۳۴٫۱۱**	۸٫۸۴ns	۱	باکتری باسیلوس *اسید هیومیک
۰٫۹۵	۱٫۱۲	۱۸۷٫۱۷	۶٫۰۱	۴۴٫۸۷	۱۰	خطا

فهرست منابع:

۱٫امیدی ،ح، نقدی بادی،ح،گلزاد ،ع،ترابی، ح،فتوکیان،م،ح،۱۳۸۸،تاثیر کود شیمیایی و زیستی نیتروژن بر عملکرد کمی و کیفی زعفران،فصلنامه گیاهان دارویی ، سال هشتم ، دوره دوم، ص ۹۸ تا ۱۰۹٫

۲٫سعیدنژاد،ا،ح،رضوانی مقدم،پ،۱۳۸۸،ارزیابی اثرکودهای بیولوژیک وشیمیایی برخصوصیات مورفولوژیکی،عملکرد،اجزاءعملکرد ودرصداسانس گیاه دارویی زیره سبز،نشریه علوم باغبانی،جلد۲۴ شماره ۱ ،نیمسال اول ۱۳۸۹،ص ۴۴-۳۸٫

۳٫سبزواری ،س،خزاعی ،ح،ر،کافی،م، ۱۳۸۸،مطالعه اثراسیدهیومیک برجوانه زنی چهاررقم گندم پاییزه(سایونزوسبلان)وبهاره(چمران وپیشتاز)، نشریه پژوهش های زراعی ایران، جلد ۸، شماره ۳،ص ۴۸۰-۴۷۳٫

۴٫ سرچشمه پور،م، ثواقبی،غ،ر، سیادت،ح،  علیخانی،ح،ع،۲۰۰۷، تاثیر باکتری های ریزوسفری محرک رشد بر بهبود تغذیه و رشد دانهال پسته در شرایط تنش خشکی، دو فصلنامه  پژوهشهای خاک ، سال  بیست  و هفتم،شماره۱.

۵٫ خوشبخت ،ت، ۱۳۸۹، اثر ریزوباکتریهای محرک رشدگیاهی بر میزان عناصر ماکرو و عملکرد گیاه آلوئه ورا در شرایط گلخانه. فصلنامه علمی پژوهشی فیزیولوژی گیا. Yildiz  هان زراعی- سال دوم، شماره هشتم.

۶٫ خاوازی ،ک،رحمانی،ه،ا، ملکوتی ،م،ج،۱۳۸۴، ضرورت تولید صنعتی کودهای بیولوژیک در کشور ، انتشارات سنا، تهران، ۴۱۸ ص.

۷٫دانشخواه، م، کافی ، م،نیکبخت، ع،میر جلیلی ،م،ح، ۱۳۸۶٫اثر سطوح مختلف نیتروژن و پتاسیم بر شاخص های عملکرد گل و اسانس گل محمدی برزک کاشان،مجله علوم و فنون باغبانی ایران، مجله ۸، شماره ۲، ص ۸۳ تا ۹۰٫

۸٫ راستین، ن . ۱۳۸۰ .کودهای بیولوژیک و نقش آنها در راستای نیل به کشاورزی پایدا ر . ضرورت تو لید صنعتی کودهای بیولوژیک در کشور(مجموعه مقالات).

۹٫ رهی ، ع،ر ،  داودی فرد ،م، عزیزی ،ف،  حبیبی ،د،۱۳۹۱،بررسی تاثیرات مقادیر مختلف هیومیک اسید و مطالعه روند منحنی های پاسخ در گونه Dactylis glomerata. جله زارعت و اصلاح نباتات جلد۸ ، شماره ۳،صفحات ۲۸-۱۵٫

۱۰٫ رهی،ع،ر،  میرزایی ندوشن، ح، دانایی، م، عزیزی، ف،۱۳۹۱،ثر هیومیک اسید بر روی رشد رویشی گونه Festuca arundinacea، فصلنامه تحقیقات مرتع و بیابان ایران، سال نوزدهم، شماره ۴٫

۱۱٫ علی آبادی فراهانی و هکاران،۱۳۹۱،آنالیز رشد گیاهچه کلزای بهاره رقمRGS-003تحت کاربرد سطوح مختلف اسید هیومیک،گروه زراعت و اصلاح نباتات.

۱۲٫ فلاح قزاآنی ،م، حبیبی ،د، پازکی ،ع،ر، خاوازی، ک، ۱۳۹۱، اثر برخی سویه های ازتوباکتر کروکوکوم و هیومیک اسید بر تولید هورمون اکسین و عملکرد و اجزای عملکرد گندم در سطوح متفاوت نیتروژن، مجله زارعت و اصلاح نباتات، جلد ۸ ،شماره ۲،ص ۱۰۹-۹۷٫

۱۳٫ فرج زاده، د، ۱۳۸۳، بررسی اثر دو ایزوله بومی باکتری آزوسپیریلوم به عنوان PGPR روی رشد ، عملکرد وتامین ازت و فسفر گیاه گندم ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، دانشکده کشاورزی،دانشگاه تبریز.

۱۴٫ ملکی زاده تفتی ، م،چایی چی،م،ر،نصراله زاده،ص،خاوازی، ک،۱۳۹۰،ارزیابی اثر کودهای زیستی و شیمیایی نیتروژن بر رشد، عملکرد و ترکیب اسانس گیاه شوید. نشریه دانش کشاورزی و تولید پایدار/ جلد ۲۱ شماره ۴٫ -۳

 15.مجاهدی، ه، عامریان، م. ر و مرادی، ۱۳۹۰  . بررسی تاثیر اسید هیومیک بر شاخص های جوانه زنی و رشد گیاهچه آفتابگردانHelianthus annuusدر سطوح مختلف کادمیوم. اولین همایش ملی گیاه پالایی.

۱۶٫ معلم،ا،ح، ۱۳۸۶،عشقی زاده،ح،ر،۱۳۸۶،کاربرد کودهای بیولوژیک مزیتها و محدودیت ها، خلاصه مقالات دومین همایش ملی بوم شناسی ایران، گرگان،ص ۴۷٫

۱۷٫ مدنی،ح، نادری بروجردی،غ،ر، آقاجانی ،حو پازکی ،ع،ر،۱۳۸۹،مقایسه اثرات مصرف کودهای شیمیایی فسفره و باکتری های حل کننده فسفات درعملکرد دانه، بیولوژ کی و محتوای نسبی فسفر بافت ها در کلزای پائیزه،مجله زارعت و اصلاح نباتات،جلد ۶، شماره ۴ص ۱۰۴-۹۳٫

۱۸٫ محمدورزی،ر، حبیبی ،د، وزان ،س، پازکی ،ع،ر،۱۳۸۹، اثر باکتری های محرک رشد(PGPR) و کود نیتروژن بر عملکرد و اجزای عملکرد آفتابگردان،پنجمین همایش ملی ایده های نو در کشاورزی.

۹ا،  علیخانی،ح،ع،  زارعی،م،۲۰۰۹، اثر باکتری باسیلوس میکوئدسو قارچ گلوموس موسه بومی مناطق آلوده بر جذب

 عناصر غذایی و کادمیوم توسط گیاه ذرت در خاک آلوده به کادمیوم،فصلنامه دانش آب و خاک ، سال بیست و دوم، شماره ۴
۲۰٫ ناظری،پ، کاشانی، علی ، خاوازی ،ک، اردکانی ، ک،(۱۳۹۱) ، بررسی تاثیر شاخص های فیزیولوژیکی رشد به کود زیستی میکروبی فسفاته حاوی روی و کود شیمیایی فسفر در لوبیا.مجله زراعت و اصلاح نباتات جلد ۸ شماره ۳ صفحات ۱۲۶-۱۱۱٫

۲۱٫ یزدانی ،م، پیردشتی ،ه،ا، اسماعیلی ،م،ع و بهمنیار ،م،ع،۱۳۸۹،اثر تلقیح باکتری های حل کننده فسفر و محرک رشد بر کارایی مصرفکودهای ازته و فسفره در کشت ذرت سینگل کراس ۶۰۴،مجله الکترونیک تولید گیاهان زراعی جلد سوم، شماره دوم، ۶۵-۸۰٫ُ

۲۲٫Ahmet Esitken Hilal E  Sezai Ercisli at all (2009) , Effects of plant growth promoting bacteria (PGPB) on yield, growth and nutrient contents of organically grown strawberry , Scientia Horticulturae 124: 62–۶۶٫

۲۳٫Dursun,A.Ekinci,M. and Donmez.2010, Effects of foliar application of  plant growth promoting  bacterium on chemical contents, yield and growth of tomato ( (LYCOPERSICON ESCULENTUM L.), and cucumber (CUCUMIS SATIVUS L.),Pak. J. Bot., 42(5): 3349-3356.

۲۴٫Hakan ,C., A. Vahap Katkat, B. Bulent Asık, and M.A Turan. 2011.Effect of Foliar-Applied Humic Acid to Dry Weight and Mineral Nutrient Uptake of Maize under Calcareous Soil Conditions Communications. Soil Science and Plant Analysis Volume 42. Issue 1. Pages 29 – ۳۸٫

۲۵٫Norman Q. Arancon, Clive. A. Edwards, Stephen Lee, Robert Byrne ,2006 Soil EcologyLaboratory, The Ohio State University, European Journal of Soil Biology 42 (2006) S65–S69.

۲۶٫Le Chang, Yun Wu1, Wei-wei Xu1, Ali Nikbakht, and Yi-ping Xia,2011,Effects of calcium and humic acid treatment on the growth and nutrient uptake of Oriental lily,African Journal of Biotechnology Vol. ۱۱(۹), pp. 2218-2222.